ریاض کومو / Riyas Komu

ریاض کومو / Riyas Komu

ریاض کُمو هنرمند ۳۹‌ساله هندی است که طی ده سال گذشته با حضور در رخدادهای مهم بین‌المللی، چون «دوسالانه ونیز»، نام خود را به عنوان هنرمندی جهانی تثبیت کرده است. نمایشگاهی از آثار ریاض در تهران (از ۲۷ فروردین تا ۸ اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۹ در نگارخانه طراحان آزاد) به همت کیوریتور و نویسنده هندی انگلیسی، شاهین مِرالی، دایر شد. مِرالی سابقه طولانی در پژوهش و مدیریت هنری دارد که از آن جمله می‌توان به مدیریت پنج ساله او در بخش سینما و رسانه‌های جدید خانه فرهنگ ملل در برلین اشاره کرد.
برگزاری نمایشگاه از آثارهنرمندان معاصر خارجی، به‌خصوص هنرمندان کشورهایی که با ایران مرزهای مشترک فرهنگی و جغرافیایی، دارند دیدگاه ما به پیرامون خود و مسائل جهانی را بازتر می‌کند. در ایران، بسیاری از هنرمندان، هنرجویان، گالری‌داران و مدیران هنری با آنچه در جهان می‌گذرد بیگانه‌اند و عمده اطلاعات ایشان در خصوص هنر معاصر به اسامی مشاهیر هنر معاصر، که تبلیغات بیشتری بر آنها متمرکز است، خلاصه می‌شود. این در حالی است که ما در دورانی به سر می‌بریم که جمعیت هنرمندان جهان و حجم فعالیت‌های هنری، که شکل دهنده جریانات و گرایش‌های مختلف و متنوع هنر معاصرند، به قدری زیاد است که آگاهی صرف از آنچه سوپرستاره‌ها انجام می‌دهند دیگر شناخت جامعی از جریان و جهات فرهنگ و هنر معاصر به دست نمی‌دهد.

جریان‌سازی فرهنگی و هنری در عصر حاضر، عصر «جهانی‌شدن»، دیگر منحصر به قطب‌های محدود و مشخص نیست. فرهنگ جهانی محصول همنشینی خرده‌فرهنگ‌ها و خرده‌گفتمان‌های بیشماری است که پتانسیل جهانی‌شدن را در بستر خود پرورانده‌اند، و پس از قرار گرفتن در این گردونه هم تأثیرگذار و هم تأثیرپذیر بوده‌اند. فرهنگ معاصر به فراروایت‌های کلی و جهانی پشت کرده و به روایت‌های بومی و محلی اهمیت می‌دهد. از این حیث در دو دهه اخیر، فرهنگ و هنر جوامعی که به واسطه دور بودن از قطب‌های مدرن فرصت مطابقت با «دهکده جهانی» نیافته بودند اهمیت یافته است، چرا که تجربه ثابت کرد که جداسازی انسان از بستر خود و قرار دادن او در جامعه جهانی یکپارچه حاصلی جز اسیر شدن در بن‌بست تضادها ندارد. لذا جهانی شدن رویه دیگری یافت و بسترهای فرهنگی بومی و منطقه‌ای همچون دوایری درکنار هم قرار گرفته و فرهنگ و هنر معاصر را شکل داده‌اند.
نمایش آثار هنرمندان کشورهای دیگر این فرصت را ایجاد می‌کند که عده زیادی از هنردوستان امکان آشنا شدن با برخی از این جریانات هنری را بیابند. در این بین، تماشای آثار هنرمندانی از همسایگان فرهنگی و جغرافیایی ما این فرصت را به وجود می‌آورد که با چگونگی تعامل فرهنگ‌های مشابه با مقوله جهانی‌شدن آشنا شده و آن را با رویه خود به قیاس بگذاریم -- به‌خصوص زمانی که در دو سوی خود همسایگانی چون هند و ترکیه داریم که در این جریان مدت‌هاست گوی سبقت را از همسایگان منطقه‌ای خود ربوده‌اند.
اما اگر چنین برنامه‌هایی با انتخاب و اندیشه صورت نگیرد چیزی جز نمایشی تصادفی و بی‌حاصل در پی نخواهد داشت. اینجاست که باید به نقش کیوریتور و پیشنهاد دهنده توجه کرد. کیوریتوری که عهده‌دار انتخاب هنرمند، آثار و گالری می‌شود بخش مهم‌تر ماجرا است که می‌تواند نمایشگاهی را به نمایش تولیدات خلاقه و صنایع‌دستی عده‌ای هنرمند گمنام و تفننی تبدیل کند یا آن را نمایشی مختصر و مفید از آثاری، که به توافق جهانی، معاصر تلقی شده و مثال مناسبی از جهانی‌شدنهنر شرق محسوب می‌شوند، از آب در آورد. کیوریتور نمایشگاه کمو در تهران، شاهین مرالی،هنرشناسی است که هنر معاصر هند را به خوبی می‌شناسد، ارتباط آن با تاریخ، فرهنگ و سیاست را موشکافانه تحلیل می‌کند و بخش تجاری‌شده آن را به نقد می‌کشد. مرالی همچنین با هنر و تاریخ معاصر ایران، به‌واسطه پیشینه‌اش در خانه فرهنگ ملل برلین، آشناست. بنابراین، آنچه در ایران نمایش می‌دهد بر پایه درکی مشترک استوار است.
نمایشگاه ریاض کُمو در تهران، استقبال و بحث و روشنگری در پی داشت. درونمایه آثار او آمیزه‌ای است از مفاهیم گوناگونی که بر احساسات مشترک مردم شرق دست می‌گذارد. بر خلاف بخش زیادی از شرق ِ جهانی‌شده، هنر گلوبال او از دو لایه تختِ به هم چسبانده شده سنت + مدرنیسم تشکیل نشده. تحلیل وضعیت و قومیت در آثار او به دکوراسیون کلیشه‌ای تناقض میان عناصر تصویری سنتی که بر لایه‌ای از زندگی مدرن کولاژ شده‌اند خلاصه نمی‌شود. به عبارت دیگر در آثار ریاض خبری از تکرار خامدستی عامدانه و تظاهر به بدویت نیست. آنچه به وضوح در آثار او مشهود است در نگاه اول تکنیک و پرداختچیره‌دستانه‌ای است که بیننده را مجذوب خود می‌کند. اجرای تکنیکی آثار ریاض به طرز خیره‌کننده‌ای بی‌نقص است.
از سوی دیگر سازه‌های چوبی و فلزی او دیدنی و تفکربرانگیز است. این زیبایی بصری، خوان گسترده‌ای از تحلیل و روایت را پیش روی بییننده‌اش قرار می‌دهد. تاریخ و مشترکات تاریخی اصلی‌ترین دستمایه مفهومی ریاض به نظر می‌آید. تاریخی شکل گرفته از کشمکش‌های پیاپی قومی و عقیدتی، استمرار مظاهر سنت در کنار نمودهای زندگی مدرن، تأثیر استعمار بر زندگی سیاسی‌اجتماعی کشورهای پسااستعماری، و سربرآوردن زخم‌های کهنه در قالب اعتراض‌های مدنی و دینی. نگاه ریاض به این موضوعات نه تظلم‌آمیز است و نه ستیزه‌جو. او هنرمند را در جایگاه ارائه نوع جدیدی از تعابیر روشنفکرانه می‌داند که دامنه وسیعی از احساسات و عقاید را به میان می‌کشد. او در آثارش به ترکیبی چندگانه دست یافته از رویکردها و عناصر بومی‌بین‌المللی.
در بین بینندگان تهرانی نمایشگاه ریاض، این روایت‌ها منشأ بحث و جدل بود. گروهی منتقدانه این ترکیب را راهکاری مناسب برای موفقیت در عرصه جهانی می‌دانستند و گروهی آن را محصول نگاه هوشمندانه هنرمند به خود و جهانی که در آن می‌زید ارزیابی می‌کردند. اما این نظر در بین اکثر بازدیدکنندگان مشترک بود: درک لایه‌های درونی آثار نیازمند زمانی طولانی‌تر از نمایشگاه‌های معمول و یا بازدیدهای چندباره بود. این نکته گواه آن است که آثار ریاض ترکیبی از زیبایی و گستره‌ای از مفاهیم و نشانه‌ها در خود دارد که بیننده را با پرسش‌های زیادی روبه‌رو می‌کند، ضمن آنکه مشترکات تاریخی و اجتماعی به وضوح حسی همذات‌پندارانه در بسیاری از بینندگان تهرانی را دامن می‌زد. برای مثال اثر «برادران خونی»، که از سپاهی از سربازان آلومینیومی تشکیل شده بود و روی دیوارهای شمالی و قسمتی از دیوار شرقی گالری را می‌پوشاند، به قول هنرمند، تنها در ارتباط با اختلاف عقاید و جنگ میان قبایل هندی ساخته شده بود. اما نه فقط بیننده ایرانی که هر بیننده‌ای در فاصله کرانه سند تا دریای اژه، در برابر این اثر تاریخ ملت خود را به یاد می‌آورد. به‌خصوص که قرار گیری آن بر دیوارهای نگارخانه، به مثابه پس‌زمینه‌ای برای بقیه آثار، بستری از جنگ را به‌وجود می‌آورد. از اقیانوس هند تا جبل الطارق، آیا ملتی را سراغ دارید که با جنگ بیگانه باشد؟
در اثری دیگر، «عطر تدفین»، که شبیه به تخت ماساژ است، هنرمند موج رو‌به‌گسترش اسلام‌هراسی را نشانه می‌گیرد. در هندوستان، تخت ماساژ نمادی است برای زدودن سم.
«صحرا» اثر دیگری است که برای ساکنان خاورمیانه گفتنی بسیار دارد. «صحرا»ی ریاض اسبی است چوبی که از کمر دو تکه شده و لوله‌ای فلزی میان دو تکه را با پیچشی به هم وصل کرده. اسب چوبی به این ترتیب از شکل خارج و دستخوش استحاله شده است. صحرا برای بسیاری از مردم جهان شاید تنها مترادف خشکی و بی‌باری باشد. اما برای اهالی خاورمیانه با واژگان دیگری هم توأم است: نفت. برای مردم این تکه از زمین، نفت مفهوم بیگانه‌ای نیست، گرچه حضور بیگانه را از زمان کشف آن همراه دارد.
«ایمن برای افروختن» اثر دیگری بود که توجه بینندگان ایرانی را بسیار به خود جلب می کرد. شباهت آن به دستگاه تهیه الکل در کنار گرایش بارز کُمو به ارجاعات تاریخی این سوال را به وجود می آورد که آیا اثر به تاریخ ایران اشاره دارد؟ اما حضور تلمبه قدیمی در کنار دستگاه تقطیر وجهه استعاری تری به این اثر می بخشید و آن تجسم افروفتن آتش زیر محفظه آب است. چیزی که شاید ذهن را به سوی شعله های افروخته بر سر نفت سوق دهد و این که آیا شعله های بعدی بر سر آب زبانه خواهند کشید؟«حلیمه» تنها اثر نقاشی این نمایشگاه بود. پَرهیبی شبیه به زنی یا کودکی ایستاده در برابر میکروفون، با رنگهای دود آسا که در هم غلطیده اند. جزئیات صورت و دهان قابل تشخیص نیست. معلوم نیست حلیمه چه می گوید؟ چه می خواند؟ چه فریاد می کند؟ در گفتگو با ریاض درمی یابیم که «حلیمه» هم نام مادر و هم نام دختر اوست. به تعبیر بینندگان، کُمو در سفر به تهران، با این اثر وجه مشترک نسلهای پیش و پس چند مملکت همجوار را به نمایش می گذارد؛ تاریخی آکنده از نگفتن و شنیده نشدن و آینده ای با نسلی که تلاش می کند فریاد کند و شنیده شود. همچون سایر آثار این نمایشگاه ادراک حسی یا عقلانی اثر «فتیله پیچ همایونی» برای بینندگان دشوار نبود. چرا که شامل نظامی ساده از استعارات تاریخی و معنایی بود که اگر بیننده را مستقیما به مقصود نمی رساند دست کم او را به محدوده ای نزدیک به آن هدایت می کرد. ترکیبی از پیچ یا دریل و شمشیر ،که چون با پیشوند همایونی همنشین شود بی شک بیننده را به سوی ارباب قدرت، تاراجگران زمین سوق می دهد.
نمایشگاه ریاض کُمو در گالری طراحان آزاد بی شک یکی از بهترین نمایشگاههایی بود که طی یک سال گذشته در تهران برگزار شد. هرچند شاهین مِرالی سابقه ونام درخشانی در برپایی نمایشگاههای هنری دارد اما مطمئناٌ هیچ گاه تا این حد تحسین و قدرشناسی هنردوستان تهرانی را در مقیاس عمومی بر نیانگیخته بود. همانطور که قبلا هم اشاره شد این نمایشگاه خصوصا برای هنرجویان و هنرپژوهان تهرانی درسی روشنگرانه در خصوص جهانی شدن فرهنگهای بومی شرقی محسوب می شد.