جودی شیکاگو

تحلیلی بر اثر «ضیافت شام» جودی شیکاگو

اولین شام در برابر شام آخر
اگر بخواهیم هنر معاصر را با ذکر مثال شرح دهیم، بی‌تردید اثر «ضیافت شام» 1 «جودی شیکاگو» 2 در زمره مثال‌ها قرار خواهد گرفت. مثالی که در بطن دوران کثرت طلب خسته از موضوعات کسالت‌بار مسیح و جنگ، در 1979 یعنی در موج اول فمینیسم آمریکا با هویتی تازه پا به عرصه ناد. هویتی برگرفته از یک سیستم تصویری کاملاً زنانه و با تلفیق تکنیک‌های کار خانگی و محصولات فرهنگی زنان که تاکنون بیش از یک میلیون بازدید کننده در پانزده نمایشگاه را در شش کشور مختلف به خود جلب کرده است. نتیجه پنج سال تلاش بی‌وقفه هنرمند با همکاری چهارصد زن دیگر است.
ضیافت شام جودی شیکاگو یادمان مقدسی برای زنان اسطوره‌ای، تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شود که با مجسمه‌سازی، سرامیک، نقاشی چینی و سوزن‌دوزی تلفیق شده است. اثر یک میز مثلث متساوی‌الاضلاع با ضلع 40، 14 سانتی‌متری است که 39 جایگاه برای نشستن دارد، به اضافه 999 نام زنان فراموش شده تاریخ که بر سطح مرمرین کف حک شده است. هر جایگاه عبارت است از یک بشقاب سرامیکی، با یک موتیف برجسته مرکزی ملهم از اندام زنانه، یک رومیزی با رنگ‌هایی درخشنده، همراه سوزن‌دوزی مختص دوره زمانی هر فرد، کارد، قاشق، چنگال و یک جام شراب.

اثر هنری چنان‌چه نمادپردازانه باشد، مخاطب را وا می‌دارد تا در ذهن خود به دنبال ارجاعات نشانه‌ها بگردد. اکثر هنرمندان فمینیست نمادها را تا بدان‌جا بکار می‌برند که خاطره‌ای دردناک را بازگو کنند و به دلیل چند وجهی بودن نشانه‌ها اثر را به کل تاریخ درد انسانی گسترش می‌دهند. از آنجایی که ضیافت شام در برگیرنده عناصر اسطوره‌ای، تاریخی و اجتماعی است، این تحلیل جستاریست در راستای کشف روابط درون ساختاری هر عنصر. هر کدام از نمادها، از فرم کلی میز و غذای چیده شده بر روی آن گرفته تا مدعوین اعم از الهگان با زنان تاریخی، نشانه‌ای است صوری برای ارجاع به جهان معنای دیگری که پشت اثر پنهان است. در این میان شیکاگو برای تسری دادن اثرش به موقعیت زن در جامعه بشری، تقابل ضیافت شام با شام آخر داوینچی را طرح کرده است؛ چرا که هنر، صادقانه‌ترین شکل بیان تاریخ است. شیکاگو در این اثر با انتخاب فرم متفاوتی برای میز و استفاده از تکنیک‌های منسوخ شده‌ی هنر زنانه در قالب خیاطی و سوزن‌دوزی و نیز با ارائه شکل جدیدی از اندام زن به مثابه موجودی تازه شناخته شده، تصویر کردن زن به عنوان شیء و منظره را به صورت فاحش و گزنده‌ای به سخره گرفته است. منظره‌ای که تا به امروز بر اساس رویاهای مردانه به ارزش انسانی‌اش دست یافته و جمال مطالعه شده‌ای که «دیگران» مطالبه‌اش کرده‌اند. شیکاگو زن را نه براساس خواسته‌های زیبایی‌شناسانه «دیگران» بلکه براساس طبیعت پیکره‌اش در حالی که هاله‌ای از نمادهای رازآمیز احاطه‌اش کرده، تصویر کرده است. رازهایی که تنها می‌تواند در وجود یک زن رخنه کند، اسراری درباره‌ی بردگی‌ها، تحقیرها و سوءاستفاده‌ها که در قالب قصه‌ی مادربزرگ‌ها تجسد می‌یابد و شیکاگو آن داستان را درون بشقاب نهاده است. بنابراین در حرکت به دور «میز/ زهدان»، 39 داستان تصویری که اسم شخصیت اصلی بر آن حک شده است از نظرمان خواهد گذشت.
فرم سه گوش میز اقتباسی از تصویر «یونی» 3 مادر ـ الهه‌ای هندی و نماد زهدان این الهه و منبع نهایی همه آفرینش است؛ در حالی که حوضچه کم‌عمقی را شامل می‌شود. این فرم برخلاف نظریه فروید بیشتر از این که حالتی پذیرنده داشته باشد، هجومی است به تاریخ هنر. بالاخص ـ همان‌گونه که از اسم اثر برمی‌آید ـ تابلو شام آخر لبه تیز ملامت بارش را به سمت جامعه پدرسالاری نشانه رفته که در آن همه افراد سیاسی، مذهبی، تاریخی و در کل، قشر رویین جامعه را مردانی تشکیل می‌دهند که به دور میزی که در راس آن قدرت مطلقی بر مسند نشسته، جمع شده‌اند و براساس دوری و نزدیکی‌شان به آن مرکز قدرت، ارزش می‌یابند. در این اثر، شیکاگو اضلاع مثلث را به تساوی تقسیم کرده به گونه‌ای که همه افراد در آن برابر و هم‌سودند. همچنین برخلاف شام آخر داوینچی، همه‌ی سی و نه نفر به صورت 13 نفر در هر ضلع مثلث بدون تمرکز بر یک محور قیم ـ مآب چیده شده‌اند. در «میز/ زهدان» همه چیز بر مدار یک ساختار وحدت‌بخش می‌گردد، تمایزات برچیده می‌شود، سازگاری محض رخ می‌نمایاند تا کودک به زهدان بازگردد. می‌توان اندیشید که حتی اگر شکل میز، دایره انتخاب می‌شد ـ یعنی همان فرمی که تا امروز نماد زن بوده ـ با قرار دادن یک جایگاه خاص، می‌شد نقطه عطفی برجسته‌تر از دیگر افراد پدید آورد؛ در حالی که قدرت مطلق در زاویه‌ی 60 درجه‌ای مثلث متساوی‌الاضلاع با شکست مواه می‌شود. آن تهدید تهاجمی ساختار بیرونی، در درون مثلث به شکل مبارزه‌ای پویا برای از بین بردن تمایزات ادامه می‌یابد تا در این وحدت، اتفاق و هم‌زیستی، فارغ از جنگ و آشوب به آرامش خط مستقیم (180 درجه) دست یابد.
بنابراین در اثر شیکاگو دیگر نشانه‌ای از ترس تسلیم شدن وجود ندارد؛ چرا که همه چیز در صلح و سلامت بسر می‌برد، موقعیت خاصی به دست نایامده تا بخواهد آن را تسلیم کند و در واقع زن پیش از آن که قدرت و جایگاهی خاص داشته باشد همانند خدایانی که خود فرزندان خود را می‌بلعند، قربانی زن بودن خود شده است. ر روی «میز/ زهدان» خوراک‌ها چیده شده‌اند. بقابی با قدحی شراب. در بشقاب غذایی نهاده شده: جسم جنسی زن. تصویر نان و شراب بی‌درنگ به ذهن متبادر می‌شود؛ شراب هست اما نان کجاست؟ از این نان بخورید که گوشت من است؛ مسیح در شام آخر چنین می‌گوید کودک در زهدان مادر است و از جسم مادر تغذیه می‌کند تا رشد کند و مادر در کودک جریان می‌یابد. زن در کودک جریان دارد و به وقت زایمان گویی دو پاره می‌شود، دو انسان، مثل نانی که تقسیم می‌شود، زهدان منبع زایش است و برای بارآوری نیاز به درگاه دارد: محلی برای وارد شدن به محیط زهدان، یونی، میزبان زنانگی است و زن‌ها اندام‌هایشان را به الهه تقدیم کرده‌اند. آن‌ها به دروازه‌های الهه تبدیل شده‌اند. غذا نهاده شده تا تناول شود و پس از بلعیده شدن، زنانگی درونی می‌شود: قربانی مقدس. همان‌گونه که در قربانی عشا ربانی، با خوردن جسم و خون نجات دهنده فرد آن را به درون بدن خود می‌برد و هنگامی که به درون خود باز می‌گردد او در آن‌جا حضور دارد. «در مراسم مربوط به دیونوسوس4 باکانت‌ها5 یعنی زنان سرسپرده دیونوسوس. دیوانه‌وار حیوان (گاو نر) را ازهم می‌دریدند و گوشت آن را خام خام می‌خوردند. این امر نمادی رازگونه داشت: آنان خود خدا را به مصرف می‌رساندند همان‌گونه که خونش را به شکل شراب می‌نوشیدند. کشته شدن قربانی، آن نیروی خدا را رها می‌ساخت که به پرستندگان منتقل می‌شود. «با این حال در ضیافت شام یک جسم منفرد به عنوان نجات دهنده وجود ندارد بلکه هر فرد در مقام منجی خود، زنانگی رابه درون خود بازمی‌گرداند. در این جا موقعیتش حالتی دوپهلو می‌یابد یعنی هم قربانی و هم منجی است و او از خودش تغذیه می‌کند، شخصیتی خدای‌گونه می‌یابد و با لبریز شدن از زنانگی‌اش به ازل باز می‌گردد. در حالی که اثر داوینچی، پایان را به تصویر می‌کشد و تابلو لحظه‌ی دردناک قبل از فاجعه را نشان می‌دهد: قربانی برگزیده شده و مسیح مصلوب می‌شود. مسیح رو‌به‌رویمان نشسته و ما تمام داستان پس از شام را می‌دانیم. اما اثر شیکاگو روایتی بدون گذشته و آینده است: آغاز و پایان ماجرا در اسارت ذهن در نمی‌آید. مهمانان هیچ‌گاه نیامده‌اند یا آمدگانی هستند که هیچ‌گاه نرفته‌اند.
شیکاگو در ضیافت شام با گرامی‌داشت ویژگی‌های به ظاهر پت سرشت زن که تاکنون شرمی عظیم بر پیکرش نهاده بود چرا که او انسانی ناقص می‌نمود و نیز با ارج نهادن بر هنرش، هنری که مایه‌ی مباهاتش نبود بلکه در قالب وظیفه‌ای پیش پا افتاده برای کسب معیارهای انسانی به آن می‌پرداخت، هویتی نوظهور به او می‌بخشید و به شکرانه آن، جشنی مرثیه‌وار برای شب عمیق زندگی زن برپا می‌کند؛ جشنی که قربانیان مقدس در آن فدیه می‌شوند تا زندگی دوباره بیابند؛ همچنان که مسیح نیز پس از صحنه شام آخر با حواریون به پایکوبی می‌پردازد.
مسیح، در واقعیت تاریخ و به دست جامعه مردسالار جنگ‌طلب مصلوب می‌شود، انسان به این امر واقف می‌شود و به تأمل در جایگاهش می‌پردازد اما زن که در درون خویش قربانی می‌شود تا نسلی دیگر در بطنش متولد شود، نه‌تنها صاحب مرتبتی نمی‌گردد که به صورت موجودی مطرود در گوشه عزلتی جبرگونه وانهاده می‌شود؛ چرا اکه «در جامعه بشری برتری نه به جنسی که به وجود می‌آورد بلکه به آن که می‌کشد داده شده است» (سیمون دوبوار، 1968).
منابع:
1. انجیل لوقا ـ باب ـ 22 آِیه 19
2. انجیل لوقا ـ باب ـ 22 آیه 20
3. انجیل متی ـ باب ـ 26 آیه 21
4. دوبوار، سیمون، 1968 (1380). جنس دوم. قاسم صنعوی. تهران. توس
5. فالاچی. اوریانا. (آبان 2536). به کودکی که هرگز زاده نشد. مانی ارژنگی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر
6. کمیل. جوزف. (1384). قدرت ا سطوره. عباس مخبر. تهران: نشر مرکز
7. هال. جیمز، 1917. (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، تهران: فرهنگ معاصر.
8. فروید، زیگموند، 1981 (1382). «مقاله روانکاوی زنان»: در «کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک»، دکتر سعید شجاع شفتی، صص 287 ـ 285، تهران: ققنوس
9. Whitney Chadwick Women. Art, and Society thames and Hudson
10. http://layersofmeaning. org
11. http://www. jwa. org/discover/today/news/Chivago/dinner. html

منبع:
دوهفته‌نامه هنرهای تجسمی تندیس، شماره هشتاد و شش، ص 28