برنزهای کروی قدرت‌الله عاقلی، برآیند تجربه‌های زیسته و دغدغه‌های ذهنی دو سال اخیر اوست. این آثار از سوئی بیانگر مهارت فنی هنرمندی است که، آشنا به دمای آتش و خوی چکش‌پذیر فلز است؛ فلزی که نجابت درخشانش به خون مذاب زمین ماننده است و رام شدنش به دست انسان، انقلاب دوران‌ساز عصر فلز و رام کردن طبیعت را به ارمغان آورده است. مفرغ یا برنز، طی هزاره‌های کهن، از ترکیب مس و قلع، هستی یافت. نخستین اندیشه‌های خلاق ابزارسازی انسان با جان مذاب این فلز در آمیخت و به شکل مجسمه‌های خدایان و الهه‌های باروری، متجلی شد، سپس ابزار بُرنده‌ی جنگ از دستان آدمی متولد شد، تیغ، خنجر، شمشیر، نیزه و . . . و دوران مردسالاری و اقتدار خداوندان جنگ آغاز گشت. ما هنوز در دوران فلز زندگی می‌کنیم.

تصویر 1

مجسمه‌های عاقلی در پی پروسه‌ای دوساله، از ذهن او تراوید و به هیبت احجام درخشان برنزی امروز خلق شد. فلز سرخ، در طی این فرایند طولانی، بریده شد، دم داده شد، چکش خورد، جوش خورده و صیقل داده شد تا به شکل شارهای براق و پرصلابت امروز پدیدار گردد.
اما دغدغه‌های ذهنی و مفهومی هنرمند به دنبال گشودن کدام رازِ سر به مُهر و کدام گنجینه‌ی نهفته در فرم کره‌ای این حجم گسترده در طبیعت است؟
او خود می گوید:
«قصد من از خلق این آثار، خلق کهکشانی است که علاوه بر گشودن درونه‌ی پنهان ذرات زمینی و آسمانی، با نشان دادن نظم بی‌بدیل طبیعت، روابط ظریف میان جزء و کل و در انعکاس محدب خود، محیط اطراف را از گسستگی برهاند و چیزی فراتر از مخروط دید آدمی را در نگاه مخاطب بنشاند.»

تصویر 3

تصویر 2

در این سودای عرفانی-فلسفی، هنرمند در تلاش نظم‌دهی به اندیشه‌ای است که منجر به شکل‌گیری «ماتریس نخستینِ» احجام کروی او گشته است.
وجود هنرمند با درک «واقع شدن» بین لایتناهی فضا و پایگاه زمینی‌اش، بین جهان ماکروسیستم و میکروسیستم، در حیرتی فلسفی فرو رفته است و برای پاسخ‌یابی به معمای ناگشوده هستی، به دامنه‌های شاعرانه‌ی عرفان پناه برده است و راز هستی را در وجود ماده اولیه جهان، جستجو می‌کند ذره‌های بسیار ریز کوارک تا احجام بسیار بزرگ و غیرقابل تصور اجرام سماوی (سوپرنواها).
کره‌های او در دامنه‌ی این حیرت فلسفی «ذره بودن» انسان در برابر بی‌نهایت هستی و بی‌کرانگی فضا و ماده، در قالب فلز نجیب برنز شکل گرفت. عاقلی در این کشف و شهود به دنبال پاسخ گوئی به راز هستی نیست؛ امروزه با مطرح شدن تئوری دنیای کوانتومی و جهان هولوگرافیک، ظرفیت و امکان «دگر بودگی» عالم افزایش یافته است.
به قول ژان لاک:
«ما بعد از طی کردن مرحله‌ی دانش شهودی ادراک بی‌واسطه، به دوران دانش برهانی ادراک باواسطه گذاره‌ها رسیده‌ایم.»

تصویر 5

تصویر 4

امروزه، انسان در برابر دریچه‌های گشوده‌ی جدیدی از هستی بیرون از خود مواجه است که در آن قانون علیت هستی، خارج از محدوده‌های ادراکات و محسوسات متعارف عمل می‌کند.
علم امروز با نفوذ در جهان میکروسیستم و پیش کشیدن فرضیه هولوگرافیک که جهان را مادیتی به جز انرژی به اشکال مختلف نمی‌داند و استوار کردن قوانین فراکتالی بر ساختار فرم، گزینه‌های جدیدی را در برابر ذهنیت خلاق هنرمندان قرار داده است.
حجم‌های عاقلی، گاه چون نیم‌کره‌های مکمل از هم گشوده می‌شوند (تصویر 1)، یا چون مجمر آتش، لهیب شعله‌های سرکش را به نمایش می‌گذارد (تصویر 2)، یا در برشی، درون و لایه‌های زمین را عیان می‌کند (تصویر 3)، یا همچون زهدانی، کره‌های کوچک را به دنیا می‌آورد (تصویر 4) و یا چون کره‌ی مجوف با لایه‌های درهم، عبور شهابی پرشتاب را از درونش نشان می‌دهد (تصویر 5) و گاه کره‌ایست که حجم قاعده‌مند دیگری (چون مکعب) را به دام انداخته است و یا خود در درونش محبوس گشته است و یا تبدیل به سامانه‌ای معماری گشته است که نور و پرش سایه‌ها را در درون خود به پژواک در آورده است. (تصویر 6) برخی از حجم‌ها نمایش ساختاری میکروسکوپیک هستند که پوسته‌ی گشوده‌ی آنها، نگاه کنجکاو مخاطب را به درونه‌ی نهفته‌ی پدیده رهنمون می‌شود. (تصویر 7) و یا به شکلی از معماری شگفت‌انگیز ویروس‌های بی شمار طبیعت ماننده است. (تصویر 8)
و گروهی دیگر نمایش ماکروفرم‌هایی است که گاه چون دو قطب مخالف هم، از یکدیگر جدا گشته‌اند (تصویر 11) یا نمایش سیاره‌ایست که اقمار فراوانی بر مدار جاذبه‌اش گرفتار آمده‌اند. (تصویر 9) و یا در هم شکافتن کره‌ایست که اجزائش در سراشیب یک منحنی از هم می‌گسلند. (تصویر 10) و یا ستاره شکم‌دریده‌ای است که جرمی آسمانی از درونش عبور کرده است. (تصویر 11)

تصویر 7

تصویر 6

عاقلی اغلب آنها را بر روی صفحه‌ای صیقلی و سیاه که به هاویه‌ی نخستین و ظلمات فضا ماننده است، قرار داده است تا سطح تیره‌ی آن بتواند مجذوری از برق‌ها و انعکاس‌های نور را که بر سطح فلزی کره تابیده است، به نمایش بگذارد و مکرر کند.
این دوالیته (Duality)، دوسویگی آینه‌وار، به مرئی کردن پارادوکس هستی فرم و تصویر مجازی‌اش نائل آمده است و مجموعه‌ای پیچیده از نور و انعکاس فرم فلز براق و شکست و ترکیب بی‌کران تصویر و سایه‌هایش را فراچنگ آورده است.
در بررسی ساختاری و پویش هستی‌شناسانه این مجسمه‌ها، می‌توان آنها را در قلمرو اندیشه مدرن جای داد. به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌کنم:

تصویر 9

تصویر 8

1. ساختار اثر از قانون‌مندی‌های دوران مدرن و تعریف پل سزان از فرم‌های نهادینه تبعیت می‌کند. طبق این طبقه‌بندی ساختاری کره الفبای فرم سه بعدی، «کره» یکی از احجام پایه‌ای به شمار می‌آید. این حجم بنیادین و متعادل، با نظم هوش‌ربائی از هارمونی خطوط و سطوح پیوسته تشکیل یافته است. این حجم از طرف دیگر، شکل تعادل‌یافته‌ایست که از تأثیر جاذبه‌ی درون و نیروهای اثرگذارنده خارج از پوسته‌ی خود حاصل شده‌ است، نوعی توازن ایده‌آل فرم نهادینه‌ی اجرام و مواد ریز و درشت کیهانی.
2. اشکال پویای این مجسمه‌های برنزی، با مفهوم ذاتی مدرنیته یعنی دگرگون‌شوندگی و تحول دائم سازگاری دارد.
3. این احجام، در انجماد و بسته‌شدنش، فاقد زمان گشته یا زمان معینی در درونش ثبت شده است و همچون تمامی مجسمه‌های دوران نخستین مدرنیسم، در فرایندی دیالکتیک، تبدیل به حجم‌های سه‌بعدی فضائی و ایستائی گشته است.
از جهت دیگر، شاید بتوان عاقلی را جزو مجسمه‌سازانی به شمار آورد که ادامه‌دهنده‌ی خط گسسته‌ی دوران هنر مدرن ایران در دهه‌ی پنجاه دانست، که هنوز خط سیر ساختار حجمی منطق مدرن را دنبال می‌کند و در صدد است ساز وکار پویای آن را با صورت‌های ارزشمند و ماندگاری از فرهنگ ملی و سنتی تلفیق کند یا به سنتز هنر ملی برسد؛ همانگونه که هنرمندان شاخص و خلاق این دوره شگفت‌انگیز هنر مدرن ایران به راهکارهای نوینی از هنر خلاق زمانه خویش دست یافتند و به اوجی رسیدند که هنوز بعد از سه دهه، دست‌نایافتنی باقی مانده است.
مجسمه‌های عاقلی شارهای بزرگی ماننده‌اند، که از چرخ پویای هستی کنده شده و در کنار هم قرار گرفته‌اند، بی‌آنکه وقفه‌ای در حیات مادی آنان حاصل شده باشد. این حجم‌ها نقطه‌ی آغازین تحولی تازه در فرایند خلاقیت‌های این هنرمند می‌باشد.

م. ب . ضیائی
بهمن 89

تصویر 11

تصویر 10